وب سایت ع . ا. بسطامی

وب سایت  ع . ا. بسطامی
طبقه بندی موضوعی

درآمدی بر زبان دین (3)

سه شنبه, ۶ مرداد ۱۳۹۴، ۱۰:۲۷ ق.ظ

مسائل محوری « زبان دین»
مسائل اصلی که ذیل «زبان دین» مطرح می شوند عبارتند از :
1. «معنا شناسی اوصاف الهی»
2.«شناختاری و تحقیق پذیری گزاره های دینی»
 بر این اساس، دیدگاههای پیرامون زبان دین را بطور کلی می توان به دو دسته تقسیم کرد : دیدگاه ها و نظریه هایی که به مسئله «معنا شناسی اوصاف الهی» پرداخته اند و دیدگاه ها و نظریه هایی که مسئله « شناختاری و تحقیق پذیری گزاره های دینی» را مورد بحث گذاشته اند . در دیدگاههای «معنا شناسی» ، صفات و افعال خداوند، دارای معنا و ناظر به واقعیت هستند و اختلافِ نظرهایی که در ذیل این دیدگاه هست ، اختلاف در کیفیت معنا دهی این اوصاف است و به بیان دیگر نزاع صرفاً در معنا شناسی این اوصاف است.

اما در دیدگاه « شناختاری و تحقیق پذیری گزاره های دینی» اوصاف و افعال خدا و بطور کلی گزاره های دینی از نظر اینکه دارای معنا هستند یا خیر و مطابق با واقع هستند یا نه، مورد بحث قرار گرفته اند. که در این میان برخی، مانند پوزیتویستها گزاره های دینی را فاقد معنا و غیر مطابق با واقع دانسته اند و برخی دیگر مانند «جان هیک» و «بازیل میچل» قائل به معناداری و تحقیق پذیر بودن گزاره های دینی هستند و عده ای نیز سخن در باره شناختاری بودن گزاره های دینی را بی فایده دانسته و از این رو از منظری کارکردگرایانه به تفسیر این دست گزاره ها پرداخته اند

فصل اول: نظریه های « معنا شناسی اوصاف الهی »

الف. دیدگاه متفکران اسلامی
از دیدگاه متکلّمان اسلامی صفات خداوند در یک تقسیم بندی به دو دسته صفات ذاتی و خبری تقسیم می شود . منظور از صفات ذاتی اوصافی مانند علم، قدرت و حیات خداست . که از ذات خدا انتزاع می شود و منظور از صفات خبری، صفاتی است که ذکر آنها در آیات قرآن و روایات آمده است مانند «تکیه زدن خداوند بر عرش»، «داشتن دست و صورت». متکلمان مسلمان درباره تبیین و تفسیر این صفات خبری و چگونگی نسبت دادن آنها به خداوند به چند دیدگاه مختلف تقسیم شده اند : معطله، مشبه یا مجسمه، اثبات بدون کیفیت مشابه انسانها، تفویض، تأویل ، دیدگاه ملاصدرا (اشتراک معنوی و تشکیک وجودی)

1) نظریه تعطیل : 
بر طبق این دیدگاه، عقل انسان راهی به شناخت اوصاف الهی ندارد. دلیل این گروه این است که آن مفاهیمی که ما توسط آنها درباره اوصاف خداوند سخن می گوییم همان است که ما در مورد صفات انسانی آنها را به کار می بریم و از آنجا که انسان موجودی محدود و محسوس است نمی توان با این مفاهیم درمورد خدایی سخن گفت که نامتناهی و غیر محسوس است و روا نیست این مفاهیم و اصطلاحات را در مورد خداوند استعمال کرد این گروه را از آن رو که به معطل ماندن عقل و ادراک انسان در راه شناخت اوصاف الهی حکم می­کنند،‌ روش «تعطیل» و پیروان آن را «معطله» می­نامند.
این گروه به اوصاف الهی که در قرآن و روایات آمده است ایمان دارند ولی می گویند حقیقت این معانی برما روشن نیست و هیچ تأملی درباره آنها نباید صورت گیرد 
مشهور است که چون از مالک بن انس درباره معنای «ثُمَّ استوی علی العَرش» پرسیدند، گفت: «استواء معلوم است و کیفیت آن مجهول و ایمان به آن واجب و سئوال از آن بدعت است (1)

نقد دیدگاه اهل تعطیل

اولین ایرادی که به این دیدگاه وارد است این است که این نظریه بر خلاف آیاتی از قرآن است که در آنها دعوت به تدبر و تفکر در معرفت خدا شده است چرا که اگر امکان شناخت خدا وجود نمی داشت خداوند چنین دعوتی نمی کرد . 
علامه طباطبایی(ره) با توجه به این نکته درباره این دیدگاه می فرمایند : عقل بلکه قرآن و سنت نیز بر خلاف عقیده آنان مردم را بر تدبر در آیات خدا و بذل جهد در تکمیل شناسائی خدا و آیاتش و تذکر و تفکر در آن و احتجاج به حجت‏های عقلی تحریص و تشویق می‏کند ، و با این همه تشویق که در مقدمات کرده ، چطور ممکن است از نتیجه آن منع و نهی فرموده باشد ؟(2)
نقد دیگر بر این دیدگاه، این است که همانگونه که از سخنان این گروه برمی آید دلیل عمده آنها برای طرح این دیدگاه ، پرهیز از تشبیه خداوند به صفات انسانی است. بنابراین اگر به نظریه ای دست یابیم که در عین شناخت صفات الهی دچار تشبیه نشویم خود بخود این نظریه بی اعتبار خواهد شد (3)

2)نظریه تشبیه :  
بنابر این دیدگاه ، صفات مشترک میان انسان و خداوند به یک معنا می باشند و هیچگونه تفاوتی در افاده معنا با همدیگر ندارند، در نتیجه، این گروه برای خداوند اعضا و جوارح جسمانی قائلند. مثلاً در جایی که آمده است «یدالله فوق ایدهم » آنرا واقعاً به معنای دست خدا معنا می کنند .قائلان به این دیدگاه را اهل تشبیه یا مشبه نامیده اند و علت این نامگذاری این است که این گروه صفات خدا را به صفات مخلوقات شبیه می دانند. 

نقد و بررسی
بطلان این دیدگاه هم به دلیل عقلی و هم به دلیل نقلی روشن است :
1-دلیل عقلی : خدایی که دارای اعضا و جوارح مادی است،‌ مرکب و نیازمند اعضا و در نتیجه مخلوق و وابسته است و نیازمندی و مخلوق بودن با خالق بودن و بی­نیازی خداوند سازگار نیست.

2-دلیل نقلی : آیاتی در قرآن کریم وجود دارد که بیانگر این مطلب است که شناخت ذات و اوصاف الهی
 به گونه کامل در قلمرو شناخت انسانی نیست. مانند این آیات :  
 «آنها به ذات حق تعالی احاطه ندارند.» (4) 
« خدا منزه و برتر است از آنچه توصیف می‏کنند.» (5)

3-از جمله ادله ای که این گروه در ادعای خود به آن تمسک می کنند آیاتی از قرآن است که در آنها خداوند به اوصاف جسمانی توصیف شده است و آنها را دلیلی بر ادعای خود می دانند آیاتی مانند : «یداله فوق ایدیهم » ، «جاء ربک» در پاسخ باید گفت آیات قرآن کریم به متشابه و محکم تقسیم می شوند و این آیاتِ محکم هستند که تردیدی در آنها نیست و باید به آنها تمسک کرد . 
لذا در کنار صفات مذکور که از آیات متشابه محسوب می شوند آیات دیگری وجود دارند که انسان را از تمسک به معنای ظاهری صفات مذکور باز می دارند .آیاتی مانند « لیس کمثله شی » که خداوند را مانند هیچ چیزی نمی داند بنابراین هرگونه تشبیه را از ساحت او نفی می کند و یا « لا تدرکه الابصار» که خداوند را قابل دیدن نمی داند و جسمانیت را از خدا نفی می کند (6)

3) نظریه اثبات بدون تشبیه

  این دیدگاه که با رد نظریه تعطیل و تشبیه راه میانه ایی را برگزیده است و برآن است که هرچند انسان نمی تواند کاملاً به کنه ذات خداوند پی ببرد اما می تواند بدون اینکه دچار تشبیه شود بگونه ایی محدود درباره خداوند شناخت پیدا کند . چنانکه در حدیثی از امام علی(ع) نقل است که:« لم یطلع العقول علی تحدید صفته و لم یحجبها عن واجب معرفته» : خردهارا بر چگونگی و تحدید صفات خودآگاه نکرده ولی هرگز آنها را از مقدار لازم معرفت خود محجوب نساخته است .
راه حلی که در این نظریه برای امکان سخن گفتن از خدا، به دور از تنزیه و تشبیه ارائه شده است این است که از یک سو، صفات کمال را به خداوند نسبت می دهیم و از این راه، عقل را قادر به شناخت صفات خدا میدانیم و از سوی دیگر، برای جلوگیری از تشبیه خدا به مخلوقات، حدود و قیود و نقایصی را که این صفات درباره انسان دارد، از خدا سلب می‌کنیم. 
قائلین به این نظریه که از جملهِ آنها می توان علامه طباطبایی و آیت الله سبحانی را نام برد، دلیل خود را بر اتخاذ این نظریه، آیاتی از قرآن می دانند که از یک سو انسانها ر ا دعوت به تدبر و تعقل در آیات الهی
کرده است و از سوی دیگر در آیات متعددی صفاتی را برای خداوند بیان شده است. و استدلال می کنند که اگر امکان شناخت صفات خداوند وجود نمی داشت چنین دعوتی لغو و بیهوده بود (7)

4)نظریه تأویل
این نظریه که منتسب به معتزله است، آن دسته از صفات الهی که ظاهر آنها مستلزم جسمانیت خداوند است و اصطلاحاً به آنها صفات خبریه می گویند را از معنای ظاهری عدول داده و برای آنها معنایی تأویلی قائل هستند. بر این اساس مثلاً در آیه « یدالله فوق ایدیهم» مفهوم «ید» را به معنای قدرت قلمداد می کنند . ودر آیه : الرحمن على العرش استوى « خداوند بر عرش تکیه زده است» ، «استوا» را به معنای تسلط و اظهار قدرت می دانند.  

نقد نظریه تأویل
این نظریه ناتمام است زیرا تأویل به معنای عدول از معنای ظاهری و رجوع به معنایی خلاف معنای ظاهری است ، در حالی که  در مثال مذکور قدرت یکی از معانی ظاهری ید است. در توضیح مطلب باید گفت: «ظاهر» بر دو قسم است: ظاهر حرفی و ظاهر جمله ای. مثلاً لفظ «ید» به معنای دست، وقتی به تنهایی و بدون قرینه لحاظ شود، به معنای «دست»، عضوی از بدن دلالت دارد. اما وقتی همراه با قرینه ای باشد، چنین معنایی نخواهد داشت. مثلاً وقتی در وصف یک شخص سخاوتمند گفته می شود فلانی «دستش باز است» لفظ «دست» در اینجا به معنای عضوی از بدن نیست، بلکه به معنای بخشش و عطا است هر چند آن شخص از لحاظ ظاهری فاقد دست باشد. در این صورت و با وجود این قراین اگر جمله را بر غیر این معنا حمل کنیم، حمل بر غیر معنای ظاهری آن خواهد بود.  (8)    
یعنی در اینجا در استعمال معنای ید به قدرت، تأویلی صورت نگرفته است بلکه به یکی از معانی ظاهری ید اشاره شده است چرا که با توجه به قراین موجود در جمله، «ید» ، ظهور در معنای قدرت دارد .

.

ادامه دارد ....

--------------------

  1. جعفرسبحانی، اندیشه اسلامی، ص 86
  2. محمد حسین طباطبایی ، المیزان ، ترجمه ، جلد  صفحه 192
  3. جعفرسبحانی، اندیشه اسلامی، ص 86
  4. سوره طه، آیه110
  5. سوره انعام ، آیه 100
  6. جعفرسبحانی، همان، ص 87
  7. جعفرسبحانی، همان، ص 88 و 89
  8. جعفر سبحانی، محاضرات فی الالهیات، ترجمه عبدالرحیم سلیمانی، ص 124

    مطالب مرتبط
    درآمدی بر زبان دین (1)
    درآمدی بر زبان دین (2)

نظرات (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی